Er zijn verschillende manieren om plateel van Zuid-Holland Gouda te dateren. Vazen, kannen en schotels van plateelbakkerij Zuid-Holland uit Gouda zijn gemaakt tussen 1898 en 1965. Heel vroeg plateel is erg gewild bij verzamelaars. Het is dus goed om te weten hoe oud plateel is, wil je het goed op waarde kunnen schatten.
Vanaf 1898: Glans plateel in de Art Nouveau Stijl
In de eerste jaren van productie maakte Plateelbakkerij Zuid-Holland (PZH) sieraardewerk, beschilderd in de Art Nouveau- of Jugendstil-stijl. De stijl die toen in de mode was. Vazen, schotels en kannen werden beschilderd met donkere kleuren en florale decors met de typische Art Nouveau stijlelementen, zoals zweepslagmotieven. PZH gebruikt gekleurde verf op basis van metaaloxide en geverfde objecten werden bedekt met een hoogglans glazuur.
Vanaf 1901: P-decor, wit aardewerk, beschilderd in pasteltinten
In 1901 introduceerde PZH het P-decor, met juist lichte, pasteltinten op een witte achtergrond. De kleuren worden in golven of lijntjes op het biscuit aangebracht, daarom wordt het decor ook wel ‘Kantjes’ genoemd. Het P-decor was een poging van de Goudse plateelfabriek om te concurreren met het zeer populaire, maar kostbare eierschaalporselein van Rozenburg. Later in 1908 werd het NP-decor geïntroduceerd met aangepaste ontwerpen, gemakt door Willem P. Hartgring, die eerder bij Rozenburg werkzaam was.
Vanaf 1909: Gouds plateel met mat glazuur
Vanaf 1909 ontwikkelde PZH een matte glazuur op het aardewerk, dat erg populair was op de markt. Mat glazuur was een innovatie van Daniël Harkink. Hij beschilderde vazen en schotels, vaak in oriëntaalse decors met een mat glazuur. Ook het witte aardewerk kreeg een matte variant, genaamd: mat bloemen en mat vogels.
Niet alles wat glanst is oud
Je zou kunnen stellen dat donker plateel met een hoogglans glazuur dus het oudst is. Alleen dat is niet helemaal waar. Hoogglans plateel werd tot in de jaren dertig van de vorige eeuw vervaardigd. Ook werden sierlijke Jugendstil decors geproduceerd, toen de Art Nouveau eigenlijk al ‘uit de mode’ was. En ook nog in grote hoeveelheden, simpelweg omdat er vanuit de markt vraag naar bleef. Wil je vroeg en laat Gouds plateel van elkaar onderscheiden, zal je dus naar meer aanwijzingen moeten kijken.
Jaarletters of decor nummers
Er is in het verleden veel onderzoek gedaan naar Gouds plateel. Rob Hageman heeft in 1981 een artikel gepubliceerd over jaarletters. Hij stelde op basis van zijn onderzoek dat vroeg Gouds plateel letters meekregen. De letter A zou dan staan voor het eerste productiejaar: 1898 en de letters zouden doorlopen tot aan 1905 (de letter H). Deze theorie is de afgelopen 40 jaar erg veel gebruikt, maar er ontstond de laatste jaren ook meer twijfel bij experts over de juistheid van deze theorie. Recent nieuw onderzoek is gedaan op basis van een veel grotere groep objecten vroeg Gouds plateel. En een nieuwe theorie geeft aan dat de letters op vroeg Gouds plateel niet zozeer het productie jaar aangeven, maar een decor aanduiding zijn. En dan heel specifiek: over decors in relatie tot het model (dus A is het eerste decor op model x, B het tweede op hetzelfde model, C het derde, etc). Deze decor-op-model codering is gebruikt in de eerste jaren van productie, dus tussen 1898 en 1900. Als Gouds plateel dus op de onderzijde naast een monogram een letter bevat, is het dus afkomstig uit de negentiende eeuw. Je kunt het hele onderzoek lezen op website van Ridgetop Collection, klik hier.
Het logo van PZH: het Lazaruspoortje
Objecten van Plateelbakkerij Zuid-Holland hebben altijd merktekens op de bodem. Meestal zie je een huisje, bij wijze van het fabriekslogo. Dat huisje verwijst naar de Lazaruspoort in Gouda, die in de nabijheid van de fabriek stond. Het huisje kent veel verschillende vormen. Meestal zit er een halfronde deur in het poortje en heeft het een schuin dak. Soms heeft het dakje een halfronde top of een cirkeltje aan de bovenzijde en soms zie je onder het dak versiering in de vorm van twee E’s of een kruisje. In principe zegt de ‘uitvoering’ van het logo niet veel over de datering van platen objecten. Ook al denken veel mensen dat het rijker versierde poortje een teken is van oud plateel. Maar, de vorm van het logo verschilt weer van schilder tot schilder en zegt dus meer iets over stijl, dan alleen over leeftijd (zie voorbeelden in de foto hierboven).
De naam van de fabriek
Je kunt allerlei benamingen onder Gouds plateel verwachten. In verschillende perioden werden verschillende benamingen voor de fabriek gebruikt. En dit geeft een goede indicatie over de leeftijd van Gouds plateel. Heel vroeg plateel is nagenoeg altijd gesigneerd met de woorden: Zuid-Holland Gouda.
Rond de eeuwwisseling veranderde de signatuur. PZH wilde met het opstarten van de buitenlandse handel en vooral de deelname aan de wereldtentoonstelling in Parijs (van 15 april tot 12 november 1900) z’n introductie maken in het buitenland. Objecten van PZH werden rond 1900 ondertekend met de woorden: Made in Zuid-Holland.
Vanaf 1908 verdween het ‘made-in’ en werd PZH plateel weer gesigneerd met Zuid-Holland Gouda of simpelweg Holland Gouda. In 1930 krijgt de fabriek een koninklijk predicaat en verschijnt er op sommige objecten het woord koninklijk of de afkorting kon. voor de fabrieksnaam.
Modelnummers van plateelbakkerij Zuid-Holland
Een andere aanwijzing voor de leeftijd van Gouds plateel is het modelnummer. Bijna alle objecten van plateelbakkerij Zuid-Holland hebben een modelnummer aan de onderkant van de objecten. Meestal is deze ingekerfd of in de klei gedrukt met een stempel. Je zou kunnen stellen dat hele lage modelnummers ouder zijn dan hele hoge. Er is een catalogus bewaard gebleven van PZH uit het jaar 1909, waarin alle modelnummer 1 t/m 526 staan afgebeeld. Het is dus aan te nemen dat alle modelnummers tot het nummer 526 van vóór 1909 zijn.
Maar natuurlijk zijn hier ook uitzonderingen op. PZH werkte met verschillende modelcategorieën. Voorbeeld hiervan is modelserie 2000 bestemd voor modellen met reliëf. Modelserie 3000, bestemd voor het Delft-decor. Modelserie 4000, dat werd gebruikt voor servies en modelserie 5000 dat gaat over zogenaamde ‘Rozenburg-modellen’. Ook deze hoge nummers kunnen gaan over vroeg Gouds plateel en werden gebruikt in de periode 1901 en 1910. Maar let op: er zijn modelnummers in verschillende periode hergebruikt.
Meesterschilders
De beste manier om Gouds plateel te dateren is om te kijken naar wie het sieraardewerk heeft geschilderd en wanneer deze plateelschilder werkzaam was bij de fabriek. Er zijn verschillende bronnen die bekende plateelschilders kunnen identificeren aan de hand van de monogrammen, die ze op het plateel hebben achtergelaten. Vaak is zo’n monogram de eerste letter van de voornaam en de achternaam van de plateelschilder. Een veel gebruikte bron is het boek ‘n.v. koninklijke Plateelbakkerij Zuid-Holland’ dat is uitgegeven door Waanders Uitgevers in 1994. Ook het lijvige ‘The Gouda Pottery Book’ uit 2007 bevat veel informatie. Beide boeken bevatten uitgebreide lijsten met monogrammen met de daarbij horende namenlijst en productieperioden. De meest recente informatiebron is de eerder genoemde Ridgetop Collection website. Daar vind je een database met informatie over vroege PZH plateelschilders en voorbeelden van hun monogram, hun manier van merken en door hun geschilderde objecten. De database bevat ook onderzoek naar de bevolkingsregisters en beschrijft kort de levensloop van de schilders en ontwerpers. Zo kun je zien wanneer hun werkzame periode in Gouda is geweest. Ook bevat de database veel vroege PZH modellen en decors.
PZH jaartekens
Pas na de Eerste wereldoorlog introduceerde PZH een systeem met jaartekens. Door gebruik te maken van streepjes vormt zich een patroon van symbolen. Hieronder zie je een overzicht van de gebruikte symbolen per jaar. Maar let op: Dit geldt dus voor Gouds plateel dat vanaf 1918 tot aan 1931 is geproduceerd. Vanaf 1928 wordt ook de benaming Plazuid gebruikt in signaturen en vanaf 1930 krijgt de fabriek het predicaat koninklijk en verschijnt het kroontje onderop het aardewerk.
